ANALIZA WŁAŚCIWOŚCI POZNAWCZYCH
NAJLEPSZYCH POLSKICH SCRABBLISTÓW
Justyna Fugiel
Instytut Psychologii
Uniwersytet
Jagielloński
Uzyskane wyniki będą analizowane zgodnie z ich kolejnością przedstawienia w części opisu wyników a następnie podsumowane w związku z postawionymi hipotezami. Wyniki osób badanych w Teście Ssaków generalnie potwierdzają hipotezę o lepszym funkcjonowaniu uwagi selektywnej u lepszych scrabblistów. Lepsi scrabbliści wykazali się większą efektywnością w selektywnym odkodowywaniu informacji, o czym wspominał Sternberg (1995), oraz wyższym poziomem czujności. Wnioskuje się o tym, ponieważ podczas narzuconego czasu wykonania zadania angażującego uwagę wykryli oni istotnie więcej sygnałów w prezentowanym materiale niż scrabbliści słabsi, mimo iż wielkość przeszukanego obszaru w obu grupach nie różniła się istotnie. Dowodzi to, że lepsi scrabbliści rozwiązują przetarg pomiędzy szybkością a poprawnością na korzyść poprawności, nie tracąc przy tym nic z szybkości.
Być może dobre wykonanie Testu Ssaków, który jest testem werbalnym, można połączyć z rozbudowanymi reprezentacjami sieciowymi, jakie zgodnie z modelami Andersona (1983) oraz Collinsa i Loftus (1975) powinni posiadać najlepsi polscy scrabbliści w kwestii wiedzy werbalnej. Powstające pobudzenie w momencie aktywizacji sieci semantycznej powinno rozchodzić się szybciej i silniej aktywizować właściwe rejony sieci u osób, które wykształciły lepiej rozbudowaną reprezentację poznawczą wiedzy, w tym przypadku dotyczącą słów, nawet jeżeli są to słowa powszechnie znane. Aby dokładniej zbadać mechanizmy uwagi selektywnej u scrabblistów warto sprawdzić w jaki sposób poradziliby sobie oni z testem niewerbalnym (np. analogicznym do Testu Ssaków Testem Zegarków). Jeżeli wyniki lepszych i słabszych scrabblistów byłyby porównywalne, wytłumaczenie oparte na teoriach sieciowych stałoby się dużo bardziej prawdopodobne. Być może selektywność uwagi jest cechą związaną w jakimś stopniu z reprezentacjami poznawczymi i dlatego dobrze zorganizowane sieci semantyczne mogą wpływać na wyniki osiągane na podstawie materiału, który odnosi się do treści rozbudowanej wiedzy. Wniosek ten byłby zgodny ze zdaniem różnych naukowców, którzy uważają, że selektywność jest cechą ekspertów, która charakteryzuje ich w konkretnej dziedzinie, nie zaś ogólnie, jako właściwość ich systemu poznawczego.
Idea Testu Słownikowego, opartego na znajomości słów z OSPS, sprawdziła się, a obie grupy badanych różniły się istotnie statystycznie w liczbie zaznaczonych prawidłowych słów (tak sumarycznie jak i z poprawką na liczbę popełnionych błędów). Znaczy to, że lepsi scrabbliści faktycznie znają więcej słów niż scrabbliści słabsi. Odrębną kwestią pozostaje pytanie, czy zasób słownictwa zwiększa się wraz z graniem na coraz wyższym poziomie, czy też osoba osiąga coraz lepsze wyniki w grze ponieważ ciągle poznaje dużo słów. Wiadomo jednak, że im więcej słów się zna, tym łatwiej natrafić na okazję, w której może się któreś z nich przydać, dlatego więc wielu scrabblistów uczy się słów wierząc, że wpłynie to na siłę ich gry.
W Teście Słownikowym zaobserwowano także interesujący efekt. Osoby z niższych miejsc Listy Rankingowej popełniły znacząco większą liczbę błędów typu fałszywy alarm niż osoby z wyższych miejsc Listy Rankingowej. Znaczy to, że stwierdziły iż znane im są słowa, które w rzeczywistości nie istnieją w języku polskim. Zjawisko to można spróbować wytłumaczyć dwoma sposobami. Po pierwsze, bardzo możliwe, że mimo prośby badacza o to, by badani nie strzelali (czyli zaznaczali tylko słowa o których mogą z pewnością powiedzieć, że znajdują się w OSPS), niektóre osoby pokusiły się o to, po zobaczeniu, że nie potrafią rozpoznać wielu słów w teście. Efekt ten mógłby być spowodowany więc próbą pokazania się w dobrym świetle przez badanych, co osiągnęło skutek odwrotny ze względu na to, że test okazał się odporny na tego typu działania. Innym wytłumaczeniem wykazanego efektu może być tendencja osób słabszych w Scrabble do popełniania tego typu błędu. Być może osoby te (lub ich część) faktycznie kierowały się fałszywą pewnością zaznaczając błędne słowa. Mogłoby to świadczyć o podatności na sugestię badanych, którzy widząc sensownie brzmiące zbitki liter gotowi byli uwierzyć, że tworzą one prawdziwe słowa. Błąd tego rodzaju mógłby iść w parze z popełnianiem tzw. „strat” na turniejach, co oznacza ułożenie na planszy wyrazu, którego nie ma w OSPS. „Straty” oczywiście wpływają negatywnie na dorobek punktowy gracza i mogą zaważyć na zwycięstwie w partii.
Wykonanie Testu Sternberga przez scrabblistów miało służyć rozpoznaniu właściwości ich pamięci roboczej: pojemności i szybkości przetwarzania informacji. Analiza czasów reakcji dotyczyła szybkości przetwarzania, zaś analiza prawidłowych odpowiedzi – pojemności WM.
[...]
O przetwarzaniu globalnym u wszystkich badanych świadczy także brak przyrostów czasów reakcji osób badanych w związku ze zwiększaniem się wielkości zbioru prezentowanych cyfr. Zaistniały jednak różnice międzygrupowe w zależności od wielkości zbioru, największe przy najmniejszej liczbie prezentowanych cyfr (4), trochę mniejsze przy średniej liczbie (6), zaś przy największej liczbie (8) są już nieistotne statystycznie. Lepsi scrabbliści okazali się szybsi w łatwiejszych warunkach, a w miarę podwyższania się stopnia trudności zadania ich przewaga malała. Można posunąć się do stwierdzenia, że wzrastająca złożoność testu powodowała zacieranie się różnic międzygrupowych. Nie wiadomo, co dzieje się pomiędzy prezentacją bodźca a wygenerowaniem reakcji (wszelkie wnioskowania na ten temat można przeprowadzić jedynie pośrednio), dlatego też trudno określić rodzaj i liczbę operacji, jakie są wykonywane przez jednostkę. Być może w przypadku zbioru czteroelementowego lepsi scrabbliści stosowali strategie poznawcze, które w miarę rosnącej trudności zadania okazywały się coraz mniej efektywne. Badania nad właściwościami czasu reakcji prowadzone były także w związku z inteligencją, np. w tzw. paradygmacie Hicka (1952, za: Nęcka, 1994). Co ciekawe, wskazują one, że przewaga osób inteligentnych zwiększa się w miarę postępującej trudności zadania, czyli odwrotnie niż w referowanym badaniu. Poszukując jednak wytłumaczenia wyników, jakie otrzymano w referowanym badaniu, można zwrócić się w kierunku innych teorii, które łączą szybkość procesów przetwarzania z inteligencją, zwłaszcza, że otrzymane wyniki z Testu Ravena potwierdzają, że lepszych scrabblistów cechuje także wyższy poziom inteligencji. Zgodnie z koncepcjami wiążącymi inteligencję z nabieraniem wprawy (Sternberg, 1985; Ackerman i Schneider, 1985, za: Nęcka, 2003) można wysunąć hipotezę, że lepsi scrabbliści szybciej zautomatyzowali wykonywanie łatwiejszych partii zadania Sternberga, zaś w przypadku partii trudniejszych automatyzacja jeszcze nie nastąpiła.
[...]
Wyniki Testu Horyzont miały w założeniu dopełniać pulę zdobytych wiadomości o charakterystyce pamięci roboczej scrabblistów - okazało się jednak, że większość z nich nie różnicowała obu grup scrabblistów. Sytuacja ta wydaje się być efektem niedoskonałości metody, Test Horyzont w wersji werbalnej nie spełnia swej funkcji diagnostycznej tak dobrze jak Test Horyzont w wersji niewerbalnej, angażuje bowiem inne niepoznawcze zmienne uboczne, takie jak np. zmienne osobowościowe obecne przy procesie podejmowania decyzji. Test ten został wybrany do użycia w referowanym badaniu ponieważ wierzono, że przystosowanie go do warunków niniejszego badania da pozytywny rezultat.
Przeanalizowano czasy reakcji ze względu na rodzaj słowa (czasowniki, przymiotniki, rzeczowniki) i rodzaj wymaganej reakcji (TAK/NIE). Okazało się, że nie ma prostych zależności pomiędzy tymi zmiennymi a przynależnością scrabblistów do grupy o wysokim bądź niskim rankingu. Wykazano jednak, że pomiędzy wspomnianymi trzema zmiennymi zaszła interakcja, czyli wyniki zależą od ich łącznego działania na siebie. Trudno określić przebieg zaistniałej interakcji, ponieważ w analizie kontrastów nie znaleziono różnic istotnych statystycznie. Scrabbliści lepsi i słabsi inaczej zachowywali się podczas prezentacji słów należących do różnych kategorii, co może być wywołane różnicami w sposobach aktywizowania się ich sieci semantycznych. Być może czasowniki, przymiotniki i rzeczowniki są inaczej reprezentowane w ludzkim umyśle, a scrabbliści, jako osoby, dla których konkretne słowa posiadają dodatkowe znaczenie, wykazują tendencję do reprezentowania ich w jeszcze inny sposób niż reszta populacji. Fakt ten mógłby wpływać także na różnice w ich rozpoznawaniu, czyli weryfikowaniu, czy były już prezentowane, czy też pokazują się po raz pierwszy.
Większość oczekiwanych różnic międzygrupowych w poprawności odpowiedzi przy Teście Horyzont również okazała się nieistotna statystycznie. Wykryto jedynie słabą (p=0,08) różnicę na korzyść lepszych scrabblistów w liczbie poprawnych reakcji przy kategorii słownej rzeczowniki. Istota osiągniętej różnicy ujawnia się po analizie interakcji, jaka wynikła pomiędzy zmiennymi: przynależność do grupy o wyższym/niższym rankingu, kategoria słowa oraz rodzaj wymaganej reakcji. Po dokładnym przyjrzeniu się kontrastom stwierdzono, że zaistniała duża różnica w liczbie poprawnych odpowiedzi badanych na TAK przy rzeczownikach, podczas gdy w warunku wymaganej reakcji NIE różnic nie ma. Rzeczowniki to kategoria, która jest najczęściej eksplorowana przez scrabblistów. Większość słów kładzionych na planszy scrabblowej to rzeczowniki (Usakiewicz i Derlacki, 1998), a dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że jest to kategoria najbardziej bogata w różne słowa. Interpretacja uzyskanego efektu w Teście Horyzont powinna więc być oparta na modelach sieci semantycznych (Collins i Loftus, 1975; Anderson, 1983), zgodnie z którymi najczęściej używane połączenia sieciowe stają się coraz silniejsze i bardziej gotowe do aktywizowania się. Dzięki lepiej zorganizowanym sieciom semantycznym eksperci powinny lepiej radzić sobie w sytuacjach, gdy wymagane jest korzystanie z wiedzy tam zmagazynowanej.
Warto zauważyć, że rzeczowniki są kategorią najłatwiej podlegającą wizualizacji. Z tego powodu można zastanowić się, czy zaobserwowany efekt nie wyniknął z różnic osób badanych w korzystaniu z notesu wzrokowo-przestrzennego. W referowanym badaniu nie zajęto się bliżej problematyką związków gry w Scrabble i właściwości notesu wzrokowo-przestrzennego. Stało się tak po pierwsze dlatego, że skupiono się na werbalnej stronie gry jako najważniejszej, zaś po drugie – ponieważ konstrukt notesu nie jest dotychczas tak dobrze zbadany jak pętla artykulacyjna i trudno na tej podstawie wyciągać dokładne wnioski i stosować konkretne metody badające jego naturę. Gra w Scrabble wymaga jednak od jednostki budowania przestrzennej reprezentacji każdej pojedynczej partii, można więc zastanowić się, w jaki sposób różnice indywidualne w funkcjonowaniu notesu wzrokowo-przestrzennego mogą wpływać na osiąganie lepszych bądź gorszych wyników w Scrabble przez graczy.
[...]
Ostatni z testów, Test Matryc Progresywnych Ravena w wersji dla zaawansowanych został zastosowany do kontroli zmiennej „inteligencja”. Wykazał on jednak, że zmienna ta różnicuje wyraźnie osoby z obu badanych grup. Osoby lepsze w Scrabble okazały się bardziej inteligentne od osób słabszych w Scrabble. Biorąc pod uwagę rozważania na temat inteligencji poczynione we wprowadzeniu teoretycznym, można przyjąć, że częstokroć inteligencja jest kojarzona ze zdolnościami rozwiązywania specyficznych problemów logicznych. Scrabble to dziedzina, w której gracze muszą radzić sobie z problemami natury konwergencyjnej, w pewien sposób analogicznych do tych, które zawierają testy mierzące inteligencję. Znalezienie miejsc na planszy, które obiecują dużą zdobycz punktową, odszukanie najlepszej kombinacji liter z własnego stojaka, która do nich pasuje, rozsądne gospodarowanie literami w trakcie gry i zapewne wiele innych zadań stojących przed scrabblistą ma skończoną liczbę rozwiązań, w znalezieniu których liczą się zdolności kombinatoryczne i umiejętność logicznego myślenia. Jak zostało wspomniane, wielu badaczy (np. Nęcka, 2000; Carroll, 1976, za: Nęcka, 2003) zwraca się obecnie ku tłumaczeniu inteligencji jako zjawiska wynikłego na podstawie różnic indywidualnych w funkcjonowaniu procesów poznawczych jednostek. Badania Carpentera (1990, za: Logie i Gilhooly, 1998) wykazały, że Test Ravena wymaga aktywnego używania pamięci roboczej przez osobę rozwiązującą zawarte w nim zadania – musi ona po kolei analizować wszystkie reguły, jakie zostały zawarte w danej matrycy i w trakcie swoich rozważań przechowywać rezultaty uprzednich analiz po to, aby w decydującym momencie złożyć je wszystkie w całość i wybrać właściwy, brakujący element sekwencji obrazków. Dlatego też Carpenter uznał, że w rozwiązywaniu Testu Ravena znaczącą rolę odgrywa pojemność pamięci roboczej. Wniosek ten koresponduje z wynikami otrzymanymi w referowanym badaniu – wykazano, że lepsi scrabbliści charakteryzują się większą pojemnością pamięci roboczej, a grupa ta efektywniej radziła sobie też w Teście Ravena.
Wyniki uzyskane w tym teście korelowały dość wysoko z wiekiem, a jak już wspomniano powyżej, zadania wymagające czynnego korzystania z pamięci roboczej są wraz z wiekiem wykonywane coraz słabiej (np. Baddeley, 1986). Istnieją jednak przesłanki aby uznać, że zaistniała korelacja nie jest wynikiem jedynie osłabienia wykonywania podobnych zadań w związku z procesem starzenia się. Osoby starsze grające od długiego czasu w Scrabble są mniej inteligentne od osób młodszych w tej grupie, co może być wynikiem różnic osobowościowych graczy. Scrabble jest w Polsce dość młodą dziedziną rywalizacyjną, a w początkowej fazie formowania się systemu zawodów (10-15 lat temu) niezbyt dużo osób wiedziało o prowadzeniu tego typu rozgrywek. Dlatego też wiele osób, które zetknęły się wtedy ze środowiskiem scrabblowym i zaczęły czynnie praktykować tą grę, nabrało umiejętności, dzięki którym udawało im się radzić sobie na turniejach i pokonywać nowicjuszy. Dawniej nowe osoby zjawiające się na turnieju były łatwym łupem dla osób obznajomionymi z turniejami, gdyż nowicjusze zwykle nie mieli szans wyćwiczenia swych umiejętności, czemu sprzyjało granie z najlepszymi. W chwili obecnej dużo łatwiej zaangażować się w granie w Scrabble na poziomie turniejowym, gdyż gra ta jest już dużo bardziej popularna, działają rozmaite kluby scrabblowe w wielu miastach Polski, łatwo także podszkolić się grając w internecie, w którym prowadzony ranking pozwalający na stopniowe podwyższanie poprzeczki i w miarę postępów w grze spotykanie coraz lepszych przeciwników. Osoby, które zaangażowały się dawniej w Scrabble, mogły polubić granie turniejowe, zawiązać przyjaźnie z innymi scrabblistami, co spowodowało, że w dalszym ciągu są one obecne na turniejach, mimo iż nie osiągają spektakularnych sukcesów. Młodszym osobom łatwiej jest metodą prób i błędów poszukiwać dziedziny, w której czułyby się najmocniej, angażować się po kolei w różne przedsięwzięcia, a nie odnalazłszy w nich tego, czego szukają, po prostu przerzucać na inne. Można przypuszczać więc, że wśród przyczyn leżących u podłoża podobnego związku scrabblistów słabszych i poziomu inteligencji leżą wspomniane czynniki pozapoznawcze.
Wywiad jako metoda badająca strategie scrabblistów – nie sprawdził się. Jedną z przyczyn zaistniałej sytuacji jest z pewnością niedoskonałość skonstruowanych pytań. Były one najprawdopodobniej zbyt ogólne i badani nie wiedzieli w jaki sposób mają się do nich odnieść. Można jednak wyciągnąć z tego 2 wnioski. Po pierwsze, w Scrabble nie istnieją różne jakościowo strategie, które są konsekwentnie egzekwowane przez graczy w trakcie partii. Tak jak wspominali badani, strategie są tworzone zgodnie z bieżącymi potrzebami, w zależności od takich czynników jak: stan zaawansowania partii (początek/koniec itp.), pozycja wygranego lub przegranego, przeciwnik (szacowana siła jego gry), posiadane na stojaku litery, litery pozostające dalej w obiegu (w woreczku lub u przeciwnika na stojaku), oraz zapewne wiele innych. Nie można planować sekwencji ruchów dłuższych niż 2 posunięcia (jak np. w szachach), bo nigdy nie wiadomo, co dolosuje się w kolejnym ciągnięciu. Dlatego też cechą graczy dobrych powinno być umiejętne radzenie sobie w zależności od wszystkich powyższych czynników w konkretnym momencie gry. Po drugie, można przypuszczać, że trudności w interpretacji wyników wywiadu płyną także z faktu, że wiedza na temat metod własnego działania nie jest scrabblistom świadomie dostępna, przynajmniej na tyle, żeby dobrze radzić sobie w konstruowaniu wypowiedzi na pytania otwarte. Wniosek ten byłby zgodny z obserwacjami wielu innych badaczy, zajmujących się zjawiskiem umiejętności ekspertów (Berry, Dienes, 1993). Jak wspomniano we wprowadzeniu teoretycznym, dochodzenie do wprawy w wykonywaniu różnych czynności pociąga za sobą proceduralizację reguł, czyli zmianę formy reprezentacji reguł z deklaratywnej na proceduralną, co sprawia, że wiedza nabiera charakteru implicite. Zgodnie z powyższym, badania dotyczące poziomu wykonania różnych zadań oraz umiejętności werbalizacji używanych reguł nie wykazały korelacji obu zmiennych, można z tym połączyć także wyniki osiągnięte w referowanym badaniu.
[...]
Analiza odpowiedzi badanych na pytanie 4 jest interesująca ze względu na przeprowadzony tok rozumowania, jaki został przedstawiony we wprowadzeniu teoretycznym, a dotyczący związku właściwości poznawczych jednostek i poziomu grania w Scrabble. Przy pytaniu tym próbowano zbadać, jak sami zawodnicy łączą proces myślenia z jakością gry w Scrabble, dlatego też zapytano o cechy myślenia najlepszych graczy (nie o cechy graczy). Scrabbliści o wyższym rankingu podali ponad dwa razy więcej charakterystyk opisowych niż scrabbliści o rankingu niższym. Może to świadczyć o posiadaniu pewnego rodzaju wiedzy świadomej (lub tylko umocnionych przekonań) na temat podstaw efektywnego grania w Scrabble. Najczęściej wspominano szybkość, jako główną zaletę lepszych scrabblistów, co koresponduje z wnioskiem wyciągniętym w niniejszej pracy na temat szybkości procesów przetwarzania informacji. Dalej, uznano, że ważną cechą dobrego scrabblisty jest spostrzegawczość, czyli potocznie określana umiejętność dostrzegania znaczących informacji w danym otoczeniu. Wiąże się to, jak również dowiedziono w referowanym badaniu, z dobrze funkcjonującą uwagą selektywną. Co ciekawe, o spostrzegawczości wspomniało 7 osób z grupy o wyższym rankingu i żadna z grupy o niższym rankingu. Być może świadczy to o tym, że słabsi scrabbliści nie postrzegają planszy jako sytuacji, która zawiera w sobie wiele ukrytych szans zdobycia punktów, tylko starają się analizować i wykorzystywać miejsca łatwo widoczne. Ponieważ też rzadziej zdarza im się rozważać ruchy po ich dokonaniu, mogą często nie zdawać sobie sprawy z niedostrzeżonych możliwości. Scrabbliści stwierdzili dalej, że dla wysokiego poziomu gry liczy się dobra pamięć, rozumiana tak jako zdolność do zapamiętywania nowych słów, jak i umiejętność przywoływania w danym momencie potrzebnych informacji. Za istotny czynnik uznano także umiejętność koncentracji, co jak wiadomo wiąże się z właściwościami uwagi. Wspomniano również o „ograniu” czyli nabyciu różnych umiejętności poprzez częste trenowanie, a niektórzy docenili umiejętności analitycznego myślenia oraz zdolności kombinatoryczne. Warto wspomnieć o tym, które cechy uznane były za ważne przez więcej graczy słabszych niż lepszych: przytoczone „ogranie”, zasób słownictwa oraz posiadanie strategii. Możliwe, że jest to związane z tłumaczeniem sobie własnych porażek przez tą grupę (główny błąd atrybucji), to znaczy odwoływaniem się do częstości treningu czy świadomego poszerzania wiedzy słownikowej (czego oni sami z różnych względów nie robią), a lekceważeniem cech immanentnych jednostki, jak np. wspomniana spostrzegawczość. Wiele ciekawych propozycji padło w odniesieniu do osobowości, lecz nie były to odpowiedzi na temat, toteż aby zbadać dokładnie przekonania graczy dotyczące przydatnych cech osobowościowych, należałoby zastosować konkretne pytanie w tym temacie
Podsumowując rezultaty otrzymane w referowanym badaniu należy dokonać stwierdzenia, że wykryto wiele ciekawych zależności łączących właściwości poznawcze scrabblistów z poziomem ich gry. Można uznać, że potwierdziły się pierwsze dwie hipotezy, w których to wskazano na związek jakości gry w Scrabble z parametrami pamięci roboczej: jej pojemnością i szybkością procesów przetwarzania w niej informacji. Wniosek taki został wyciągnięty na podstawie wyników badanych scrabblistów w Teście Sternberga. Wspomniane hipotezy nie zostały potwierdzone przez wyniki w Teście Horyzont, lecz należy uznać, że test ten nie spełnił zadowalająco swojej roli i z tego względu nie można uznać go za właściwy wskaźnik badanych zmiennych. Potwierdzona została też hipoteza trzecia, łącząca osiągnięcia w Scrabble z lepszym funkcjonowaniem uwagi selektywnej, przy czym należy zastrzec, że zaobserwowany związek odnosi się do aspektu werbalnego uwagi selektywnej. Dowiedziono również słuszności hipotezy czwartej, dotyczącej większego zasobu słownictwa charakteryzującego lepszych graczy w Scrabble. Z przeprowadzonego badania można dodatkowo wywnioskować, że należy łączyć sukcesy w Scrabble z wyższą inteligencją graczy. Wielokrotnie zauważono też, że różnice pomiędzy lepszymi graczami a graczami słabszymi mogą być tłumaczone poprzez odwołanie się do różnic leżących u podstaw reprezentacji poznawczych u badanych. Dalszym krokiem w kierunku zrozumienia właściwości poznawczych najlepszych polskich scrabblistów mogłyby być badania funkcjonowania ich notesu wzrokowo-przestrzennego, niewerbalnej uwagi selektywnej lub też procesu zanikania informacji w ich pamięci roboczej.